مجازات جرم ربا و ربا خواری
۱. تعریف ربا:
ربا در لغت به معنای «افزونی» است و در اصطلاح شرعی به هرگونه افزایش ناروا در مبادلات مالی اطلاق میشود که بدون پشتوانۀ عادلانه (مانند کار، ریسک، یا خدمت) دریافت گردد. ربا در شریعت اسلام به دو دستۀ اصلی تقسیم میشود:
ربای نسیئه (ربای قرضی): دریافت هرگونه بهره یا اضافه در قرض، به شرط زماندار بودن. مثلاً قرض دادن ۱۰۰ واحد پولی و شرط دریافت ۱۱۰ واحد پس از یک ماه.
ربای فضل (ربای مبادلهای): اضافه گیری در مبادلۀ همجنس کالاهای ربوایی (مانند طلا، نقره، گندم، جو، خرما، و نمک) بدون تقابض فوری (تحویل فوری). مثلاً مبادلۀ ۱۰۰ گرم طلای کمعیار با ۱۰۵ گرم طلای پرعیار.
۲. مبانی شرعی تحریم ربا
ربا در قرآن و سنت به شدت نهی شده است:
قرآن کریم:
«وَأَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا» (بقره: ۲۷۵)
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ» (بقره: ۲۷۸)
«فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ» (بقره: ۲۷۹).
سنّت پیامبر (ص):
پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «الرِّبَا سَبْعُونَ حُوبًا، أَيْسَرُهَا أَنْ يَنْكِحَ الرَّجُلُ أُمَّهُ» (ربا ۷۰ گناه دارد که کوچکترین آنها زنای مرد با مادرش است).
در حدیثی دیگر، رباخوار، پرداخت کننده، شاهد، و نویسندۀ قرارداد ربا همگی ملعون شمرده شدهاند.
۳. دیدگاه فقهی (مذاهب چهارگانه)
تمام مذاهب اسلامی (حنفی، مالکی، شافعی، حنبلی) ربا را حرام میدانند، اما در جزئیات تفاوتهایی وجود دارد:
شرایط تحقق ربا:
در ربای فضل، مبادلۀ همجنس کالاهای ربوایی (مثلاً طلا با طلا) باید با تساوی وزن و تحویل فوری (تقابض) همراه باشد.
در ربای نسیئه، هرگونه شرط افزایش در قرض، حرام است، حتی اگر ناچیز باشد.
استثنائات:
برخی فقها در موارد ضرورت (مانند درمان بیماری) قائل به جواز محدود شدهاند.
۴. مجازات ربا در فقه و قوانین
الف) مجازات اخروی:
قرآن وعده جنگ با خدا و رسول (بقره: ۲۷۹) و محرومیت از بهشت (بقره: ۲۷۵) را برای رباخواران بیان میکند.
ب) مجازات دنیوی در فقه:
تأدیب تعزیری: حاکم اسلامی میتواند مجازاتهایی مانند تازیانه، زندان، یا مصادره اموال را اعمال کند.
بازگرداندن مال ربوی: رباخوار ملزم به بازگرداندن اصل مال بدون افزایش است.
ج) قوانین کشورهای اسلامی:
ایران: مطابق قانون مجازات اسلامی، ربا جرم است و مجازات آن شلاق (تا ۷۴ ضربه) و استرداد مال میباشد.
پاکستان: قانون مبارزه با ربا (۱۹۷۹) مؤسسات مالی را ملزم به تطابق با اصول اسلامی کرده و مجازات حبس و جریمه پیشبینی شده است.
عربستان سعودی: تحت سیستم قضایی سختگیرانۀ حنبلی، مجازاتها شامل شلاق، زندان، و انفصال از خدمات دولتی است.
مالزی: با وجود سیستم ترکیبی، بانکداری اسلامی رایج است، اما مجازاتهای کیفری کمتر اعمال میشود.
۵. جایگزینهای ربا در اقتصاد اسلامی
برای جلوگیری از ربا، نظام مالی اسلامی ابزارهایی مانند:
مضاربه (سرمایهگذاری مشارکتی): یک طرف سرمایه و طرف دیگر کار را تأمین میکند و سود تقسیم میشود.
مشارکت (مشارکت مدنی): شراکت در سود و زیان پروژهها.
مرابحه (فروش اقساطی با سود مشخص): فروش کالا با قیمت بالاتر به صورت نسیه.
۶. تفاوت ربا با بهرۀ بانکی در نظامهای غیراسلامی
در نظامهای غربی، بهرۀ بانکی مجاز است، اما در اسلام هرگونه افزایش ثابت و از پیش تعیینشده (چه کم یا زیاد) در قرض، ربا محسوب میشود. حتی بهرۀ «ساده» (غیرمرکب) نیز حرام است.
۷. جمع بندی
ربا به عنوان یکی از گناهان کبیره، هم در قرآن و هم در سنت، تحریم شده است. مجازاتهای آن هم اخروی (محرومیت از رحمت الهی) و هم دنیوی (تعزیر، شلاق، زندان) است. در کشورهای اسلامی، قوانین با توجه به میزان تطابق با شریعت، مجازاتهای متفاوتی را اعمال میکنند. نظامهای مالی اسلامی با ابزارهای جایگزین، تلاش دارند تا عدالت اقتصادی را بدون رباخواری محقق سازند.
